“Kılıçdaroğlu’nun cumhurbaşkanı olması halinde Türkiye kendisini bir dereceye kadar hürmeti hak eden bölgesel bir güç olarak görmeye devam edecek, ancak refleks olarak daha az huysuz ve kavgacı olmalı.”
Hapse atıldı, kamu görevinden men edildi, ancak yasağı kaldırmayı başardı ve Türk siyasetine hakim oldu. Beş parlamento seçimini, iki cumhurbaşkanlığı seçimini ve üç referandumu kazandı. Hatta bir askeri darbeyle bile karşı karşıya kaldı. Ancak Recep Tayyip Erdoğan’ın Avrupa’nın en kalabalık ikinci ülkesi üzerindeki hakimiyeti 14 Mayıs’ta sarsılabilir.
Anketler, birleşik muhalefetin parlamento kontrolünü Erdoğan’ın Adalet ve Kalkınma Partisi ve müttefiklerinden alabileceğini gösteriyor. Dahası, aynı gün yapılacak olan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Erdoğan’ın kendisi de geride görünüyor.
Erdoğan’ın kaybetmesi sadece bir dönemin sonu anlamına gelmeyecek. Türkiye’de büyük bir çalkantı başlatacak, bölgede ve dünyada büyük yankılar uyandıracak.
Ne de olsa Türkiye, hayat pahalılığından arındırıldığında Kanada, İtalya ve Güney Kore’nin önünde dünyanın en büyük 11’nci ekonomisi. Hem Ukrayna’daki savaşın ön saflarına yakın hem de Erdoğan yönetiminde Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in rejimiyle rahatsız edici derecede samimi olan Türkiye, NATO’nun önemli ve garip bir üyesi: Avrupa ile Orta Doğu kargaşası arasında duruyor; AB’ye mülteci akışının ılımlı hale getirilmesinde önemli bir rol oynuyor.
Her ne kadar Erdoğan on yıldır Türk kurumlarının altını oyuyor olsa da, aynı zamanda Müslüman dünyasındaki az sayıdaki gerçek demokrasiden biri.
Erdoğan siyasete “muhalif bir mazlum” olarak başladı, kamu hayatında dindarlık ifadeleri üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması için kampanya yürüttüğü için Türkiye’nin laik kurumları tarafından zulüm gördü. Şimdi ise muhaliflerini çürük suçlamalarla hapse atarak, medyayı susturarak, seçilmiş yetkilileri görevden alarak zulmeden kişi haline geldi. Birçok gözlemcinin gözünde Türkiye, demokrasi etiketini zar zor hak ediyor.
Erdoğan’ın ekonomi yönetimi de tam tersine döndü. İktidarının ilk on yılında enflasyon sıfırlanmış ve gelirler yükselmişti. İkinci onyılda ise enflasyon geri döndü; kişi başına düşen milli gelir dolar bazında % 15 düştü.
Sayın Erdoğan, iktidarının ilk yıllarında kur yaptığı ancak şimdi siyasi liderlerini terörist yardakçıları olarak gördüğü Türkiye’nin Kürt azınlığı konusunda da benzer bir tutum sergiledi. Türkiye’nin demokrasisinin güçlenmesine yardımcı olduğu için önceleri kendisini takdir eden ama şimdi demokrasiyi zayıflattığı için eleştiren Amerika ve AB ile de arası açıldı.
Tüm bu alanlarda – demokrasiyi korumak, ekonomiyi düzeltmek, sosyal bölünmeleri yönetmek ve dış politika yürütmek – seçim, reformcu bir muhalefet ile uzlaşmaz Erdoğan arasında keskin bir seçim sunuyor.
Ekonominin durumu göz önüne alındığında, Erdoğan ve AkP’nin rekabetin içinde olması bile garip. Lira son iki yılda dolar karşısında %60 değer kaybetti. Para ülkeden dışarı akıyor, yabancı yatırımcılar sadece beş yıl önce Türk hisse senetlerinin % 64’üne ve Türk devlet tahvillerinin % 25’ine sahipken, şimdi sadece % 29’una ve % 1’ine sahip. Cari hesap açığı Ocak ayında 10 milyar dolara ulaşarak rekor kırdı.
Sonbaharda yıllık % 86’ya ulaşan ve halen % 40’ın üzerinde seyreden enflasyon milyonlarca Türk’ü yoksullaştırdı. Dahası, son aylarda enflasyondaki düşüş kısmen Merkez Bankası’nın döviz kurunu sürdürülemez bir şekilde desteklemesi sayesinde gerçekleşti.
Merkez Bankası, liranın düşüşünü yavaşlatmak için günde – belki de çoğu borç alınmış – 1 milyar dolar satıyor. Diğer merkez bankalarına ve yerli ticari bankalara borçlu olduğu dolarlar da hesaba katıldığında, neredeyse eksi 70 milyar dolarlık negatif döviz rezervine sahip olduğu düşünülüyor.
Satacak doları kalmadığında liranın daha da değer kaybetmesi ve dolayısıyla enflasyonun yükselmesi kaçınılmaz görünüyor.
Erdoğan, Türkiye’nin kendi döneminde kaydettiği pek çok ilerlemeye işaret ederek dikkatleri tüm bunlardan uzaklaştırmaya çalışıyor. Sadece geçtiğimiz ay içinde ülkenin ilk nükleer santralinin açılışını yaptı, Karadeniz’de büyük bir gaz sahasının açılmasını kutladı, Türkiye’nin ilk elektrikli arabasının direksiyonuna geçti ve ilk uçak gemisini tanıttı.
Bu tür projelerle verilmek istenen mesaj, Erdoğan’ın Batı’ya meydan okuyarak Türkiye’yi bir dünya gücüne dönüştürdüğü ve daha da iyisinin yolda olduğu.
Bunların hepsi içi boş söylemler değil. Erdoğan 2003 yılında enflasyonist bir sarmalın ve ekonomiyi ayaklar altına alan bir bankacılık krizinin hemen ardından iktidara gelmişti. Başlangıçta ekonominin genelinde ve orta sınıfta istikrarlı bir büyümeye liderlik etti. Sonucunda pek çok Türk bundan büyük fayda sağladı ve Erdoğan’a sadık kaldı.
Erdoğan medya üzerindeki etkisini kullanarak destekçilerini ekonomideki sıkıntıların kendi hükümetinin kötü yönetiminden ziyade Türkiye’yi çökertmeye yönelik dış komplolarla ilgili olduğuna ikna etti.
Ayrıca Türk toplumu içindeki bölünmeleri istismar etmekte de usta. İlk ekonomi politikalarından yararlananların çoğu, uzun süredir laik, metropol eliti tarafından görmezden gelindiğini veya küçümsendiğini düşünen muhafazakar, orta sınıf, taşralı tiplerdi. Yıllardır onlara, üniversitelerde ve devlet kurumlarında İslami başörtüsü takma hakkı da dahil olmak üzere kendi döneminde kazandıkları özgürlüklerin iktidarda kalmasına bağlı olduğunu söylüyor.
Seçimleri, gururla dindar ve milliyetçi Türkler ile ithal Batı değerlerini kölece benimsemeye çalışan viski yudumlayan, dinsiz elitistler, Kürt ayrılıkçılar ve cinsel sapkınlardan oluşan bir güruh arasında bir mücadele olarak nitelendiriyor.
Ancak bunların hiçbiri temel sorunu gizleyemez: Erdoğan ekonomiyi sabote ediyor. Sapkın bir şekilde, yüksek faiz oranlarının enflasyonu körüklediğine ve borçlanma maliyetlerinin düşürülmesinin fiyatların istikrara kavuşmasına yardımcı olacağına inanıyor. Merkez Bankası’nı “evet efendim”cilerle doldurarak bu görüşü ülkeye empoze etti ve enflasyonun harlamasına yol açtı.
Düşük faiz oranları krediyi gülünç derecede ucuz hale getirdiği için (merkez bankasının ana borç verme oranı enflasyon oranının yüzde 35 puandan fazla altında), hükümet düzenlemeleri yoluyla kredinin rasyonel hale getirilmesi gerekiyor.
Eleştirmenler bunu kayırmacılığın bir reçetesi olarak görüyor. Eski bir bankacı ve küçük bir muhalefet partisi olan Gelecek’in başkan yardımcısı Kerim Rota, “Kimin dolar alacağına merkez bankası karar veriyor, kimin kredi almaya uygun olduğuna bankacılık otoritesi karar veriyor ve kimin borçlarının affedileceğine veya erteleneceğine hükümet karar veriyor” diye yakınıyor.
Sayın Erdoğan’ın tek çaresi pansuman tedbirler. Ak Parti Genel Başkan Yardımcısı Numan Kurtulmuş, Karadeniz’de yakın zamanda keşfedilen büyük doğalgaz sahasının Türkiye’nin ithalat faturasını azaltacağını ve lira üzerindeki baskıyı hafifleteceğini söylüyor.
Bu arada hükümet, 2021 sonundan bu yana temel aylık devlet emekli maaşını beş kat artırarak 7.500 liraya (385 dolar) yükseltti ve asgari ücreti üç kat artırarak 8.500 liraya çıkararak medyan kazanca yaklaştırdı. Hükümet, seçimden sonra Temmuz ayında asgari ücreti yeniden artırmayı da vaat ediyor.
Buna karşılık muhalefet, ekonomik ortodoksluğa dönüş sözü veriyor. Eski bir maliye bakanı ve bir devlet emeklilik kurumu başkanı olan Kemal Kılıçdaroğlu’nun sade kişiliği, Erdoğan’ın büyüklenmeciliğine karşı çarpıcı bir denge oluşturuyor.
Kılıçdaroğlu Merkez Bankası’nın bağımsızlığını yeniden tesis edeceğini ve bunun da kaçınılmaz olarak faiz oranlarında keskin artışlara yol açacağını söylüyor. Bunun ekonomiyi yavaşlatması, hatta resesyona sürüklemesi muhtemel.
Bu arada, enflasyonun bastırılması biraz zaman alacak. Erdoğan döneminde enflasyon o kadar yapışkan bir hal aldı ki, muhalefet enflasyonu tek haneli rakamlara indirmek için belirlediği süreyi bir yıldan iki yıla çıkarmak zorunda kaldı.
Muhalif politikacılar, yeni bir ekonomi ekibi göreve gelir gelmez ve faizler yükselmeye başlar başlamaz Türk hisse senedi ve tahvil piyasalarına akın etmesini bekledikleri yabancı sermaye gibi, sosyal harcamaların da acının bir kısmını hafifleteceğini söylüyor.
Muhalefet, firmalara ve fabrikalara yapılacak doğrudan yatırımların daha uzun süreceğini ancak geri döneceğini savunuyor. Sonuçta Türkiye, Hindistan ile Almanya arasındaki en büyük ekonomi; AB ile gümrük birliğinden yararlanıyor, bu da onu Avrupa’ya ihracat yapmak için mükemmel bir üs haline getiriyor.
Seçimler öncesinde İstanbul’a akın eden fon yöneticileriyle yapılan görüşmeler, bu tür umutların temelsiz olmadığını gösteriyor. Muhalefetin kazanması halinde olası bir ekonomi bakanı olan Bilge Yılmaz, “Ne yapılması gerektiğini biliyorum” diyor ve ekliyor: “Bunu geciktirmek uzun vadede sadece acıyı artıracaktır.”
Kurumsal reformlar açısından da hükümet ve muhalefet birbirinden oldukça farklı programlar sunuyor. Erdoğan, eskiden büyük ölçüde törensel bir makam olan cumhurbaşkanlığında gücü güçlü bir şekilde merkezileştirirken, başbakanlık görevini kaldırdı ve parlamentonun rolünü azalttı. Ayrıca devlet gücünü son derece taraflı ve cezalandırıcı şekillerde kullandı. Şu anda dört yıla kadar hapisle cezalandırılan cumhurbaşkanına hakaret yasasını sertleştirdi ve suiistimal etti. Görevde olduğu süre boyunca bu suçla ilgili yaklaşık 200 bin soruşturma açıldı.
İktidara gelmeden önce İslami partilerin ve siyasetçilerin yasaklanmasının unutulmaz bir yansıması olarak savcıları Halkların Demokratik Partisi’nin (HDP) kapatılması için baskı yapıyor. Bu arada, seçilmiş birçok Kürt belediye başkanını da görevden uzaklaştırdı.
Erdoğan’ın bir zamanlar siyasi müttefiki olan Fethullah Gülen’in on binlerce takipçisi, Gülen’in 2016 yılında bir darbe girişimini kışkırtmakla suçlanması ardından, gülünç kanıtlarla desteklenen, kağıt üzerinde kalan suçlamalarla devlet görevlerinden ya ihraç edildi ya da hapse atıldı.
Kılıçdaroğlu bunların çoğunu tersine çevirmeyi vaat ediyor. Mahkemelerin bağımsızlığını yeniden tesis edeceğini, iktidarı parlamentoya geri vereceğini ve cumhurbaşkanına hakaret yasasını yürürlükten kaldıracağını söylüyor.
Muhalefet ayrıca Erdoğan’ın seçilmiş belediye başkanlarını görevden alma politikasına son vermeyi ve darbeden sonra haksız yere görevden alınanlara tazminat ödemeyi vaat ediyor. Enflasyon rakamlarıyla oynadığından ve hükümet yandaşlarına kazançlı ihaleler verdiğinden şüphelenilenler de dahil olmak üzere yolsuzluk yapan yetkililerin de peşine düşeceğini söylüyor.
Böyle bir politikadan faydalanacaklardan biri HDP’nin hapisteki eski lideri Selahattin Demirtaş olacak. 2015’te Kürt isyancı grup Kürdistan İşçi Partisi (PKK) ile görüşmelerin kesilmesinden bu yana AKP, nüfusun yaklaşık %15-20’sini oluşturan Türkiye’nin Kürt azınlığına karşı giderek daha düşmanca bir tutum sergilemeye başladı. Ak Parti, 2018’den bu yana Kürtlere taviz verilmesine şiddetle karşı çıkan Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) desteğiyle iktidarda.
Muhalefet ittifakı aynı zamanda MHP’deki bölünmeden sonra kurulan milliyetçi bir oluşum olan İyi Parti’yi de içeriyor. Bu nedenle ittifak bildirgesinde Kürt hassasiyetlerine yönelik çok az net taviz yer alıyor.
Muhalefet, sadece hukukun üstünlüğünü yeniden tesis ederek bile Kürt aktivistlerin hayatını çok daha kolaylaştıracak. HDP, Kılıçdaroğlu’nu resmen destekliyor. Kılıçdaroğlu’nun seçilmesi tüm mağduriyetleri gidermese de tansiyonu önemli ölçüde düşürecektir.
Dış politika konusunda da hükümet ve muhalefet arasında en azından ton farkı var. Erdoğan’ın sivil özgürlükleri hiçe sayması ve sert milliyetçi üslubu, son dönemde her iki tarafın da yakınlaşma çabalarına rağmen Batı ile ilişkileri zorlaştırıyor.
Erdoğan, İsveç’in NATO’ya katılma teklifini, “Kürt teröristleri barındırdığı” gerekçesiyle engelledi.
Hükümeti, ucuz gaz ithalatından, Erdoğan’ın kısa süre önce açılışını yaptığı nükleer enerji santralinin inşası için kredi ve uzmanlığa kadar her türlü ekonomik yardım için Putin’e bağımlı.
Kılıçdaroğlu’nun bir yardımcısı, patronunun seçimi kazanması halinde İsveç’in bir ay içinde NATO’ya katılabileceğini söylüyor.
Muhalefet AB ile de ilişkileri geliştirme sözü verdi, ancak bu Avrupa’nın Türkiye’den gelen göçle ilgili korkularını aşmasına bağlı olduğu kadar, Türkiye’nin insan hakları konusundaki sicilini düzeltmesine de bağlı.
Muhalefet de Ukrayna’ya kayıtsız şartsız destek konusunda en az Erdoğan kadar şüpheci ve savaşın ancak müzakere yoluyla sona erebileceğini savunuyor.
Kısacası, Kılıçdaroğlu’nun cumhurbaşkanı olması halinde Türkiye kendisini bir dereceye kadar hürmeti hak eden bölgesel bir güç olarak görmeye devam edecek, ancak refleks olarak daha az huysuz ve kavgacı olmalı.
Ancak tüm bu değişiklikler ancak muhalefetin galip gelmesi halinde mümkün olacak. Muhalefet karışık bir grup. Kılıçdaroğlu’nun Cumhuriyet Halk Partisi, on yıllar boyunca Türkiye’nin modern kurucusu Kemal Atatürk’ün devletçi ve laik mirasına sarıldı ve İslami inancın her türlü dışavurumuna karşı çıktı.
İyi Parti’nin lideri Meral Akşener, 1990’larda Kürtlerin güneydoğusundaki insan hakları ihlallerinin en kötü olduğu dönemde kısa bir süre içişleri bakanlığı yaptı. Diğer önde gelen muhalefet liderleri arasında Erdoğan’ın eski başbakanı, eski ekonomi çarı ve daha birkaç yıl önce Türkiye’nin Avrupa ile bağlarını İslam birliği lehine koparması gerektiğini savunan bir İslamcı da bulunuyor.
Bu rengarenk topluluk yavaş yavaş farklılıklarını bir kenara bıraktı ve görüşlerini ılımlılaştırdı. Akşener İyi Parti’yi merkez sağ olarak yeniden markalaştırdı. Kılıçdaroğlu, CHP’yi Kemalist bir fosilden modern bir sosyal demokrat partiye dönüştürmeye başladı (bu da onu Kürt seçmenler için daha sevimli hale getirmeye yardımcı oldu).
Muhalefet kesinlikle seçimleri kazanabilecek güçte. Dört yıl önce, kısmen Kürt oyları sayesinde, belediye başkan adayları Türkiye’nin en büyük beş şehrinin dördünde Ak Parti’yi yenerek Erdoğan’ı ağır bir yenilgiye uğratmıştı. Son kamuoyu yoklamaları hem parlamento hem de cumhurbaşkanlığı seçimlerinde yakın bir yarışa işaret ediyor.
Cumhurbaşkanlığı seçimini ilk turda kazanmak için bir adayın oyların % 50’sinden fazlasını alması gerekiyor. Erdoğan ve Kılıçdaroğlu’nun yanı sıra iki adayın daha yarıştığı bir ortamda bu pek mümkün görünmüyor.
Dolayısıyla yarış büyük olasılıkla 28 Mayıs’ta ikinci tura kalacak.
Bazı muhalefet destekçileri Erdoğan’ın kaybetmesi halinde iktidarı devretmeyi reddetmesinden korkuyor. Erdoğan 1 Mayıs’ta “Benim halkım bu ülkeyi PKK tarafından desteklenen bir cumhurbaşkanına teslim etmeyecektir” diye gürledi. Birkaç gün önce de İçişleri Bakanı seçim günü “Batı destekli bir siyasi darbe girişimi” uyarısında bulundu.
Bu tür söylemler, Sayın Erdoğan’ın, belki de yakın çevresinin emriyle, seçime hile karıştırabileceği ya da özellikle az farkla kaybedilmesi halinde sonuçlara itiraz edebileceği yönündeki endişeleri körüklüyor. Ak Parti bunu en son İstanbul belediye başkanlığı seçimlerinde denemiş ve mahkemeyi seçimin tekrarlanmasına karar vermeye ikna etmişti.
Ancak muhalif politikacılar bu tür endişeleri bir kenara bırakarak oylamanın dürüstlüğünden emin olduklarını ve Erdoğan’ın meşruiyetinin bağlı olduğu halkın iradesine meydan okumaya cesaret edemeyeceğini söylüyor.
Kılıçdaroğlu, “Her şeyi deneyebilir,” diyor. “Ama ne yaparsa yapsın, bu millet kararını vermiştir.”
Kılıçdaroğlu haklıysa, bu seçim Türkiye ve dünya için bir dönüm noktası olacaktır.
___
Bu yazı, Economist Dergisi’nin başyazısından kısaltılmış olarak aktarıldı. Tamamına buradan ulaşabilirsiniz.
